ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΝΥΚΤΙΚΟ ΕΣΠΕΡΙΝΟ
(Δ΄ Κυριακή των Νηστειών / Αγ. Ιωάννου Κλίμακος
3η Απριλίου 2022)
Άγ. Ιωάννης της Κλίμακος και η Προσευχή
Σεβαστοί Πατέρες,
Αξιότιμοι Άρχοντες,
Αγαπητοί και φιλάγιοι Αδελφοί,
Η Αγία Ορθόδοξη Εκκλησία μας οδήγησε αργά και κατανυκτικά τα βήματά μας στο τέταρτο αυτό σκαλοπάτι της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, όπου τιμούμε σήμερα χριστιανοπρεπώς μια υπέροχη και μεγάλη ασκητική προσωπικότητα, τον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος. Ο Άγιος Ιωάννης είναι Πατέρας της πρώϊμης βυζαντινής εποχής και κληροδότησε την Εκκλησία του Χριστού, μεταξύ των άλλων, και με ένα ανεπανάληπτο και αξεπέραστο συγγραφικό έργο, την επονομαζόμενη «Κλίμακα»!
Έχει λεχθεί πως…
Την Κλίμακα, το αριστούργημα αυτό της ελληνορθοδόξου γραμματείας, το ιερογράφημα του θεοβαδίστου Όρους, πάντοτε την εμελετώμεν μετά πόθου. Ηγωνιζόμεθα να την αντιγράφωμεν εις τας μυστικάς δέλτους της ψυχής μας. Την καθιερώσαμεν, μετά τα θεόπνευστα λόγια της Αγίας Γραφής, πνευματικόν καθοδηγητήν, συμφώνως προς τας οδηγίας των αειμνήστων Γερόντων μας, οι οποίοι παιδιόθεν μας εμύησαν εις την ατραπόν της αγγελικής πολιτείας.
Κι επίσης…
Η Κλίμαξ του εν Αγίοις Πατρός ημών Ιωάννου καθηγουμένου του Σιναίου Όρους είναι, καθά δεκατρείς αιώνες άχρι σήμερον ομολογούσι, μεταξύ των ασκητικών Βίβλων, το πολυτιμότερον προϊόν της εν τη ερήμω γαλακτοτροφηθείσης αρετής και μαθήσεως.
Πολλά και εξαιρέτως σημαντικά είναι, αγαπητοί μου αδελφοί, τα πολύτιμα πετράδια του εύοσμου πνευματικού κήπου της Κλίμακος, διαμάντια της Χριστιανικής Πίστης και της Ορθόδοξης Παράδοσής μας.
Ανάμεσά τους διακρίνουμε θεμελιώδεις αρχές της ζωής των χριστιανών, αυτές που εμείς στην Ελληνορθόδοξη Παράδοσή μας ονομάζουμε αρετές. Επίσης δε, ο Άγιος Ιωάννης μας ενημερώνει με σαφή και ακριβή τρόπο για κάποια ελαττώματα, ατέλειες και μειονεκτήματα, που θα πρέπει να διορθώσουμε, με σκοπό να μείνουμε σε σταθερή πορεία ανόδου, στις βαθμίδες της Κλίμακος, «ἀπὸ τὰ χαμηλότερα εἰς τὰ ὑψηλότερα»!
Μεταξύ των αρετών που αναφέρονται, παρουσιάζονται και αναλύονται στο ιερό αυτό έργο είναι και οι εξής: η μακαρία υπακοή, η εναργής μετάνοια, η μνήμη θανάτου, η αοργησία και η πραότητα, η σωφροσύνη, η ελεημοσύνη, η απλότητα και η ακακία, η ταπεινοφροσύνη και άλλες.
Μεταξύ δε των ελαττωμάτων που αναγράφονται στο πατερικό αυτό κείμενο είναι: η μνησικακία, η καταλαλιά, η πολυλογία, το ψεύδος, η φιλαργυρία, η κενοδοξία, η υπερηφάνεια, οι ακάθαρτοι λογισμοί της βλασφημίας και άλλα.
Τα παραπάνω αναφέρθησαν ονομαστικά και επιγραμματικά, για να αποκαλυφθεί ο πνευματικός θησαυρός αυτού του πολύτιμου θρησκευτικού έργου. Όμως εμείς απόψε, στην ομιλία μας αυτή, θα ασχοληθούμε με το στοιχείο στο οποίο ο ιερός συγγραφέας αφιέρωσε ένα ολόκληρο κεφάλαιο, το οποίο τιτλοφόρησε: «Περὶ τῆς ἱερᾶς καὶ μητρὸς τῶν ἀρετῶν τῆς μακαρίας προσευχῆς»!
Το δικό μας σκαλοπάτι απόψε, λοιπόν, είναι αυτό που ο Άγ. Ιωάννης της Κλίμακος ονόμασε μητέρα των αρετών, κι αυτό είναι η προσευχή. Ας προσπαθήσουμε, αδελφοί μου, με ταπείνωση και με το ύφος που επιβάλλει η κατανυκτική περίοδος που διανύουμε, να προσεγγίσουμε κάπως το τεράστιο αυτό κεφάλαιο της πίστης μας.
Κατ’ αρχάς ας δούμε τι σημαίνει η έννοια προσευχή. Γλωσσολογικά, και σύμφωνα με τον ελλογιμότατο Καθηγητή κ. Γεώργιο Μπαμπινιώτη, ο όρος προσευχή έχει δύο ερμηνείες. Σημαίνει την κάθε πράξη επικοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό και τους Αγίους, όπως είναι δηλαδή η Θεία Λειτουργία ή ο Εσπερινός, τον οποίο τελούμε εδώ απόψε. Επίσης δε, σημαίνει το θρησκευτικό κείμενο, μέσω του οποίου επικοινωνεί και διαλέγεται κανείς με τον Θεό. Ένα τέτοιο κείμενο, προφανώς το γνωστότερο κείμενο προσευχής για όλους τους χριστιανούς ανά την οικουμένη, είναι η ονομαζόμενη Κυριακή Προσευχή, το «Πάτερ ημών» δηλαδή.
Η πνευματική όμως και θρησκευτική ερμηνεία για την έννοια της προσευχής, μας δίνεται από τους θεόπνευστους Πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι, σύμφωνα με τον μακ. Μητροπολίτη Καστορίας κυρό Σεραφείμ «επιστρατεύουν τις πιο εκφραστικές εικόνες για να φανερώσουν το μεγαλείο της αλλά και την ανάγκη του ανθρώπου να τη χρησιμοποιήσει στην επικοινωνία του με το Θεό».
Έτσι, λοιπόν, ακούμε τον Μεγάλο Βασίλειο, να χαρακτηρίζει την προσευχή «Αγγέλων έργον», ενώ ο ιερός Χρυσόστομος την αποκαλεί «Θείαν κλίμακα προς ουρανόν αναβαίνουσαν». Συνεχίζει δε, λέγοντας πως «Είναι μεγάλο όπλο η προσευχή αν γίνεται με τη διάθεση που αρμόζει… Είναι μεγάλη ασφάλεια, μεγάλος θησαυρός, μεγάλο λιμάνι, ιερός και απαραβίαστος τόπος».
Ο Άγιος Ιωάννης, ο συγγραφέας της «Κλίμακος», στο περίφημο κεφάλαιό του για το τεράστιο θέμα της προσευχής, το οποίο αναφέραμε παραπάνω, ομιλεί για την προσευχή με τα εξής βαθυστόχαστα λόγια:
«Η προσευχή, ὡς πρὸς τὴν ποιότητά της, εἶναι συνουσία καὶ ἕνωσις τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεόν, καὶ ὡς πρὸς τὴν ἐνέργειά της, σύστασις καὶ διατήρησις τοῦ κόσμου, συμφιλίωσις μὲ τὸν Θεόν, μητέρα τῶν δακρύων, καθὼς ἐπίσης καὶ θυγατέρα, συγχώρησις τῶν ἁμαρτημάτων, γέφυρα ποὺ σῴζει ἀπὸ τοὺς πειρασμούς, τοῖχος ποὺ μᾶς προστατεύει ἀπὸ τὶς θλίψεις, συντριβὴ τῶν πολέμων, ἔργο τῶν Ἀγγέλων, τροφὴ ὅλων τῶν ἀσωμάτων, ἡ μελλοντικὴ εὐφροσύνη, ἐργασία ποὺ δὲν τελειώνει, πηγὴ τῶν ἀρετῶν, πρόξενος τῶν χαρισμάτων, ἀφανὴς πρόοδος, τροφὴ τῆς ψυχῆς, φωτισμὸς τοῦ νοῦ, πέλεκυς ποὺ κτυπᾶ τὴν ἀπόγνωσι, ἀπόδειξις τῆς ἐλπίδος, διάλυσις τῆς λύπης, πλοῦτος τῶν μοναχῶν, θησαυρὸς τῶν ἡσυχαστῶν, μείωσις τοῦ θυμοῦ, καθρέπτης τῆς πνευματικῆς προόδου, φανέρωσις τῶν μέτρων, δήλωσις τῆς πνευματικῆς καταστάσεως, ἀποκάλυψις τῶν μελλοντικῶν πραγμάτων, σημάδι τῆς πνευματικῆς δόξης ποὺ ἔχει κανείς».
Στο σημείο αυτό να μου επιτρέψετε να επανέλθω στον Μεγάλο Βασίλειο και να αναφέρω με έμφαση τον σπουδαίο λόγο του, ότι «Προσευχής καιρός έστω άπας ο βίος». Από αυτή την πατερική γνώμη, καταλαβαίνουμε σαφώς ότι η προσευχή των χριστιανών δεν είναι μια μεμονωμένη και αποσπασματική ενέργεια, αλλά είναι μάλλον η αφιέρωση του βίου μας στη ζωή της προσευχής, η οποία είναι τρόπος εμπειρικής βίωσης της εκκλησιασικής μας ιδιότητας και ταυτότητας.
Ενθυμούμαστε φυσικά και τον Παύλειο αποστολικό λόγο, «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε» (Α’ Θεσ. 5, 17), που αποτελεί μια σταθερή πνευματική προτροπή, έτσι ώστε με σκληρή και επίμονη προσπάθεια να καταφέρουμε να πετύχουμε τους πνευματικούς και ηθικούς μας στόχους.
Ένας γέρος βαρκάρης πήγαινε κάποτε βόλτα με τη βάρκα του έναν νεαρό. Στο ένα κουπί είχε γραμμένη τη λέξη «Προσευχή». Στο άλλο, τη λέξη «Εργασία».
Ο νέος το πρόσεξε και χαμογέλασε ειρωνικά.
- Παππού, του λέει, πηγαίνεις πολύ αργά. Όποιος εργάζεται, δεν έχει ανάγκη να προσεύχεται.
Ο βαρκάρης δεν του απάντησε. Μόνο άφησε το κουπί που είχε τη λέξη «Προσευχή» και συνέχισε να κωπηλατεί με το άλλο. Αλλά, όπως ήταν επόμενο, η βάρκα τώρα δεν προχωρούσε καθόλου. Γύριζε πάντα στο ίδιο μέρος.
Έτσι έδωσε στον νεαρό να καταλάβει μια μεγάλη αλήθεια: ότι μαζί με την εργασία χρειάζεται και η προσευχή, για να προοδεύει αληθινά ο άνθρωπος.
Μερικοί πιστοί μας ρωτούν για τα είδη της προσευχής. Χωρίς να επιθυμούμε να συστηματοποιήσουμε μια πνευματική έννοια, που έχει τον χαρακτήρα της αρετής στον χριστιανισμό, θα λέγαμε πως υπάρχουν δύο κατηγορίες ειδών προσευχής.
Η μία κατηγορία έχει να κάνει με τους προσευχόμενους, ενώ η άλλη με το περιεχόμενο της προσευχής.
Στην πρώτη κατηγορία έχουμε τρία είδη προσευχής: την ατομική, όπου κανείς προσεύχεται μόνος του όποτε θέλει και όπου βρεθεί, την οικογενειακή, που τα μέλη μιας οικογένειας προσεύχονται την ώρα του φαγητού ή όποτε άλλοτε επιθυμούν, συνήθως μπροστά στο εικονοστάσι του σπιτιού τους, και τέλος βέβαια τη λειτουργική προσευχή, που είναι η προσευχή και οι Ιερές Ακολουθίες της Εκκλησίας μας και των πιστών μιας Ενορίας, που λαμβάνουν φυσικά χώρα στον Ιερό Ναό.
Στη δεύτερη κατηγορία, που έχει αναφορά στο περιεχόμενο της προσευχής, έχουμε την Παράκληση, όπου οι πιστοί απευθύνουν στον Άγιο Θεό και στους Αγίους μας δεήσεις και ικεσίες για τις οποιεσδήποτε ανάγκες τους, ύστερα είναι η Ευχαριστία, όπου έχουμε την ευκαιρία να ευχαριστήσουμε τον Κύριο για τις πολλαπλές και ποικίλες ευεργεσίες Του προς την ανθρωπότητα, ενώ τέλος έχουμε τη Δοξολογία, όπου δοξάζουμε τον Θεό για το μεγαλείο της δημιουργίας Του, την οποία μας έχει γενναιόδωρα και απλόχερα προσφέρει και στην οποία μας έχει τοποθετήσει ως φύλακες, προστάτες, κηδεμόνες και φροντιστές.
Στην τρέχουσα εκκλησιαστική περίοδο, η οποία ονομάζεται Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή, η Εκκλησία μας έχει προσφέρει -για πνευματική χρήση και ευλογία- κάποια ιδιαίτερα πνευματικά χαρακτηριστικά. Ένα από αυτά είναι η Ευχή του Αγίου Εφραίμ, η οποία θεωρείται ως η κατ’ εξοχήν Προσευχή της Μεγάλης Σαρακοστής.
Το κείμενο της εν λόγω προσευχής έχει ως εξής:
Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου, πνεύμα αργίας, περιεργίας, φιλαρχίας και αργολογίας μη μοι δώς.
Πνεύμα δε σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής και αγάπης χάρισέ μοι τω σω δούλω.
Ναι Κύριε Βασιλεύ, δώρησαί μοι του οράν τα εμά πταίσματα, και μη κατακρίνειν τον αδελφόν μου· ότι ευλογητός ει εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν.
Η Ευχή του Αγίου Εφραίμ λέγεται στο τέλος κάθε Ακολουθίας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, από τη Δευτέρα ως την Παρασκευή. Λέγοντας την προσευχή αυτή κάνουμε ταυτόχρονα μια μετάνοια σε κάθε αίτηση.
Η σύντομη και απλή αυτή προσευχή κατέχει μια εξαιρετικά σημαντική θέση στην όλη λατρεία και τη ζωή της Μεγάλης Σαρακοστής. Παρουσιάζει, μ’ ένα μοναδικό τρόπο, όλα τα αρνητικά και τα θετικά στοιχεία της μετάνοιας και αποτελεί, θα λέγαμε, έναν «κανόνα ελέγχου» της προσωπικότητάς μας και του αγώνα μας στην περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής. Αυτός ο αγώνας σκοπεύει πρώτα απ’ όλα στην απελευθέρωσή μας από μερικές βασικές πνευματικές ασθένειες, που είναι η αργία, η περιέργεια, η φιλαρχία και η αργολογία.
Στη συνέχεια η προσευχή κινείται στους θετικούς σκοπούς της μετάνοιας, που είναι και πάλι τέσσερεις. Αυτοί είναι η σωφροσύνη, η ταπεινοφροσύνη, η υπομονή και η αγάπη.
Τελικά, απευθύνουμε -μέσω της προσευχής του Αγίου Εφραίμ- ένα πηγαίο και καρδιακό αίτημα στον Άγιο Θεό, παρακαλώντας Τον, να μας φωτίσει να δούμε κατάματα τα όποια πταίσματά μας και να μας ενισχύει με τη δύναμή Του, προσφέροντάς μας έμπνευση εξ ουρανού, έτσι ώστε να μην κατακρίνουμε τους αδελφούς μας.
Επιτρέψτε μου να ολοκληρώσω τον ταπεινό μου αυτό λόγο με μια σύντομη αναφορά στα θλιβερά συμβαίνοντα αυτή την εποχή. Φυσικά υπονοώ τον πόλεμο στην Ανατολική Ευρώπη μεταξύ δύο Ορθόδοξων εθνών, της Ρωσίας και της Ουκρανίας.
Εμείς εδώ δεν μπορούμε φυσικά να λάβουμε θέση επί της ουσίας. Ούτε γνωρίζουμε στη λεπτομέρειά τους τα γεωπολιτικά ζητήματα που εμπεριέχονται στην όλη επιχειρηματολογία, που αποτελεί το υπόβαθρο της πολεμικής αυτής αντιπαράθεσης. Όμως, μπορούμε και έχουμε υποχρέωση να απευθύνουμε προς τον Άγιο Θεό θερμή ικεσία, να φωτίσει τους άρχοντες των εθνών, να αποφασίσουν άμεσα την κατάπαυση του πυρός και τη λήξη κάθε εχθροπραξίας.
Ακούσαμε παραπάνω τον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος να μας υπογραμμίζει με έμφαση πως «Η προσευχή εἶναι συντριβὴ τῶν πολέμων». Ας παρακαλέσουμε, λοιπόν, τον Άρχοντα της Ειρήνης, τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό, να απλώσει με αγάπη το πέπλο της ειρήνης σε ολόκληρη την οικουμένη και να μας καταστήσει κοινωνούς της ευλογίας, της αγαθότητας και του μεγάλου ελέους Του.
Αμήν. Γένοιτο.
+ ο Κλαυδιουπόλεως Ιάκωβος
Λονδίνο
Απρίλιος 2022